Hoto: Sufeto Janar na ‘Yan Sanda, Kayode Egbetokun

Ocholi Enejoh, kwararren mai nazarin laifi ya rubuto daga Legas

Ƙalilan ne daga cikin hukumomin Najeriya da suke haifar da tsoro, ƙiyayya da takaici kamar rundunar ‘yan sanda. An dora musu nauyin kare rayukan sama da mutane miliyan 220, amma a maimakon haka rundunar ta zama abin da ke wakiltar rashin gaskiya, rashin inganci da kuma cin zarafi. Ita ce shingen binciken hanya da ke karɓar rashawa, ɗakin tsare ba bisa ka’ida ba, fuskar wata ƙasa da sau da yawa take nuna wa ‘yan ƙasa gaba.

Rahotanni da dama suna nuna cewa yawancin ‘yan Najeriya ba sa da wata kwarin gwiwa ga rundunar. Transparency International ta sanya ta a matsayin mafi cin hanci a cikin hukumomin gwamnati. A ƙasa da ke ƙoƙarin tsayawa da dimokuraɗiyya, wannan ba wai matsalar ‘yan sanda ce kaɗai ba, illa kuwa barazana ce ga sahihancin tsarin mulki.

Sai dai labarin bai tsaya a kan duhu kaɗai ba. A cikin rundunar akwai jami’ai masu gaskiya, maza da mata waɗanda ke ɗaurewa da imani cewa aikin dan sanda hidima ce, ba kasuwanci ba. Suna sanya kayan aikinsu da girma, suna kuma gaskata da adalci. Amma ana tura su gefe, saboda tsarin da ke ɗaga ‘yan iska, yana kuma hana gaskiya.

Matsalar ba wai rashin jami’an kirki ba ne, matsalar tsarin ne da ya gurgunta. ‘Yan sintiri masu gaskiya da suka ƙi karɓar rashawa kan fuskanci warewa. Masu binciken da suka kalubalanci masu hannu da shuni ko manyan ‘yan siyasa kan gamu da canjin wurin aiki, ko kuma a kore su baki ɗaya. Abin da ya kamata ya zama hidima ga al’umma ya rikide ya zama fafutukar tsira daga cin hanci.

Hanyoyin tattara bayanan sirri na rundunar sun nuna baya-bayan. Yayin da sauran ƙasashe ke amfani da bayanan kididdiga, fasahar kwamfuta, da basirar wucin gadi, Najeriya har yanzu na dogara da masu kai rahoto da takardu. Wannan tsohon tsari ya bar rundunar tana mai mayar da martani maimakon rigakafi, tana da rauni maimakon dabaru. Jama’a ne ke biyan farashinsa, yayin da masu iko ke cin moriyarsa.

Tsare da gurfanarwa ma ba su fiye da haka ba. Amnesty International ta bayyana cewa sama da kashi 80% na masu tsare a Najeriya sun sha tsarewa ba bisa ka’ida ba ko kuma azabtarwa. Kashi na samun hukunci ga manyan laifuka bai kai 25% ba, yayin da shahararrun masu hannu da shuni ba su taɓa zuwa kotu da gaske ba. Ga talaka, adalci abin saye ne, wanda ake ajiyewa ga marasa kuɗi da iko.

A irin wannan yanayi, jami’in kirki ya zama marar ƙarfi. Yana iya son bin doka, kama da mutunci, gurfanarwa da hujja. Amma takardu kan ɓace idan sun shafi manya. Daga sama za a ce masa “a yi sannu” ko “a rufe ido.” Tsarin ba ya saka wa gaskiya lada, sai dai ya murƙushe ta.

Cibiyoyin ‘yan sanda da kansu sun zama alamu na matsala. Kurkuku sun cika da masu tsare da dama da suka wuce lokacin da doka ta amince. Rahotannin azabtarwa sun zama ruwan dare. A lokaci guda, masu hannu da shuni da ake zarginsu da laifi ana musu ladabi, ba sa wuce awanni kaɗan a tsare. Wannan bambancin ya lalata amincewar jama’a, ya kuma raina sadaukarwar masu gaskiya a rundunar.

Zanga-zangar #EndSARS ta shekarar 2020 ta bankado wannan sabani kai tsaye. Matasa sun nemi a daina zalunci da cin hanci. Amsar da gwamnati ta bayar ta hanyar tashin hankali ta ƙara zurfafa rarrabuwa, inda kwamitoci suka zargi jami’ai da yawa daga baya. Amma har yanzu gurfanarwa ƙalilan ne. Darasin ya kasance mai zafi: rashin hukunta laifi ya ci gaba, gaskiya aka jinkirta.

Ga jami’ai masu gaskiya, wannan abin ƙaryewa ne. Sun ga abokan aikinsu da aka zarga da munanan ayyuka sun tsira, yayin da su da suka tsaya a kan gaskiya ba su samu yabo ba. Bangaskiyarsu ga tsarin na gushewa, kuma gwajin amincinsu ba daga jama’a yake ba, sai daga hukumar da suke yi wa aiki.

Mummunan abu mafi muni shi ne tasirin manyan Najeriya. Jerin daukar aiki ana cika shi da sunayen masu karfi da ‘yan siyasa. Wuraren aiki da ake samun kuɗi ana baiwa waɗanda za su kawo riba, ba ga masu aiki da gaskiya ba. Mukamai ana sayarwa, ba a samu da cancanta ba. A irin wannan yanayi, ƙwarewa ana hukunta ta, yayin da biyayya ga kuɗi ake yabawa.

Rundunar ta rikide ta zama kayan aikin wasu mutane, ba na doka ba. Maimakon ta yi wa al’umma hidima, jami’ai da dama suna yi wa mutane aiki. Ga masu gaskiya, wannan shi ne babban ciwo: sun rantse da kare jama’a, amma tsarin na buƙatar biyayya ga masu iko.

To me ya kamata a kira da sake fasalin halayya na gaskiya? Yana farawa ne da kariya ga jami’ai nagari. Gaskiya ba dole ta zama laifi ba, sai dai lada. Waɗanda suka ƙi karɓar rashawa, suka kama bisa doka, suka ƙi matsin lamba daga manya, ya kamata a yaba musu, ba a kore su ba. Rundunar ta kamata ta kare su daga ramuwar gayya.

Sake fasalin halayya ya kamata ya rusa al’adar rashin hukunta laifi. Jami’an da aka kama da cin hanci ko zalunci su fuskanci hukunci nan da nan, ba tare da la’akari da mukami ko alaƙa ba. Gaskiya ba ta iya zama da wariya. Wata hukuma mai zaman kanta, ba karkashin jagorancin ‘yan sanda ba, ita ce za ta iya tabbatar da adalci.

Haka kuma, zamani ya zama wajibi. Horaswa ta daina amfani da littattafan mulkin mallaka, ta koma kan barazanar yau: laifukan yanar gizo, ta’addanci, zamba. Fasaha – kyamarorin jiki, bayanan laifuka na dijital, dakunan binciken hujja – dole ne su zama ruwan dare, ba zaɓi ba. Gaskiya a cikin tsari na rage damar almundahana, na ƙara amincewa.

Gyaran walwala kuwa wajibi ne. Jami’in da ake biya albashi ƙarami zai kasance cikin hadarin karɓar rashawa. Kyakkyawan albashi, gida, inshora, da fansho za su rage cin hanci, su kuma tabbatar da mutunci a hidima. Idan jami’ai sun ji ana darajarsu, ba za su zalunci ‘yan ƙasa ba.

Jagoranci shi ne ginshiƙi. Manyan Sufeto Janar da suka gabata sun yi alkawarin gyara, amma ba su kawo wani canji ba. Sake fasalin gaskiya yana buƙatar shugabanni masu ƙin shiga siyasa, masu gaskiya, kuma masu ɗaukar al’umma sama da masu kudi. Ba tare da haka ba, babu gyara da zai yi tasiri.

Tsayuwar dimokuraɗiyyar Najeriya ta rataye a kan wannan sauyi. Rundunar da ke yi wa manya aiki tana lalata doka, tana ɓata amincewar jama’a, tana kuma soke sahihancin gwamnati. Rundunar da ke yi wa jama’a aiki kuwa ita ce garkuwar dimokuraɗiyya, kuma ita ce mai tabbatar da bangaskiya.

Jami’ai nagari da ke cikin rundunar hujja ne cewa akwai fata. Su ne harshen ƙwarewa da ke jira a kunna shi ya zama wuta. Amma ba za su iya nasara su kaɗai ba. Sai dai tsarin sake fasalin halayya gaba ɗaya – na tunani, tsari, da aiki – shi kaɗai zai iya ‘yantar da su daga mulkin cin hanci, ya kuma ba su damar jagorantar rundunar zuwa sabon zamani.

Najeriya ba ta rasa maza da mata masu son hidima da gaskiya ba. Abin da ta rasa shi ne tsarin da zai bari su yi fice. Sake fasalin halayya ba wai kawai cire mugu ba ne, illa kuwa ƙarfafa nagari ne. Sai da haka rundunar ‘yan sanda za ta iya dawo da amincin jama’a, ta farfaɗo da mutuncinta, ta kuma tsaya a matsayin garkuwar ƙasa maimakon kunyar ta.