Hoto: Dr. Dele Alake, Ministan Ma’adinai.

Dr. Kenneth Obiagwu, masani kan ilimin kasa (Geologist), ya rubuto daga Jihar Edo

Sashen ma’adinan kasa a Najeriya ya zama daya daga cikin muhimman ginshikan da ake ganin za su taimaka wajen sauya tsarin tattalin arzikin kasa daga dogaro da mai kadai. Amma wannan sashen ya kasance cikin wadanda ke da rauni matuka wajen fuskantar masu laifi, lalata muhalli, da kuma rashin bin doka. Yayin da ayyukan hako ma’adinai ba bisa ka’ida ba ke kara yaduwa a fadin kasar, akwai bukatar kulawa ta musamman ga tsaron ma’adinai a karkashin tsarin aiki na Hukumar Tsaro ta Fararen Hula (NSCDC).

An kafa NSCDC ne bisa doka domin kare muhimman kadarorin kasa da muhimman gine-gine. Tsawon lokaci, an fadada wannan aiki daga kariyar wuraren man fetur zuwa wasu muhimman albarkatu da suke da nasaba da ci gaban kasa. Tunda sashen ma’adinai ya zama jigon manufar kasar wajen bambance tattalin arziki, yana da muhimmanci a baiwa wuraren hakar ma’adinai, hanyoyin sufuri, da wuraren sarrafa ma’adinai irin wannan kulawa da kariya.

Hako ma’adinai ba bisa ka’ida ba ya zama babban kalubale a kasar. A jihohin Zamfara, Neja, Kogi, Nasarawa, Filato, da Osun, masu hakowa ba tare da lasisi ba suna ci gaba da fitar da zinariya, lithium, tin, gubar kasa da sauran muhimman ma’adinai. Kididdigar gwamnati ta nuna cewa kasar tana asarar fiye da dala biliyan tara a kowace shekara sakamakon wannan barna. Wannan asarar na hana tattalin arziki samun kudin shiga, kana yana kara tashe-tashen hankula a yankunan hakowa.

Ba wai tattalin arziki kadai abin ya tsaya ba – matsalar ta zama babbar barazana ga tsaro. Wuraren hakowa ba bisa ka’ida ba sau da yawa suna zama mafakar ‘yan ta’adda da masu safarar makamai. Ana zargin kudaden da ake samu daga wannan sana’a da taimakawa wajen sayen makamai da haifar da rikice-rikice a karkara. Saboda haka, kare wuraren hakowa ya zama wajibi wajen tsaron kasa baki daya.

Domin fuskantar wannan barazana, Babban Kwamandan NSCDC, Farfesa Ahmed Abubakar Audi, ya kafa rundunar musamman mai suna Special Mining Marshals, wacce ke da alhakin yaƙi da hako ma’adinai ba bisa ka’ida ba tare da kare kadarorin ma’adinai a duk fadin kasar. Rundunar, karkashin jagorancin Assistant Commandant of Corps (ACC) Onoja John Attah, ta riga ta samu nasarori wajen kama ma’adinai da aka sace da rushe wuraren hakowa haram.

Duk da wadannan nasarori, kalubale suna nan da yawa. Yawancin wuraren hakowa suna cikin dazuzzuka ko dazuka masu nisa, wanda ke wahalar da sa ido da gaggawar kai dauki. A wasu yankuna, masu hakowa haram suna samun kariya daga manyan kungiyoyi masu karfi, yayin da wasu ke amfani da gibin doka da rashin daidaiton aiki tsakanin hukumomin tarayya da na jihohi.

A nan ne bukatar kulawa ta musamman da saka jari mai tsari ya zama dole. Tsaron ma’adinai bai kamata a dauke shi a matsayin aikin gefe ba a NSCDC; yana bukatar manufofi na musamman, kudade, da hadin kai tsakanin hukumomi kamar yadda ake baiwa tsaron bututun mai muhimmanci. Albarkatun kasa na Najeriya suna da daraja iri daya, kuma suna kara muhimmanci fiye da man fetur.

Akwai bukatar fadada dabarun leken asiri a fannin tsaron ma’adinai. NSCDC, tare da Ma’aikatar Raya Ma’adinai da sauran hukumomi, dole ne su yi amfani da fasahar zamani kamar taswirar sararin samaniya (geospatial mapping), jiragen sama marasa matuki (drones), da tsarin bibiyar ma’adinai ta na’ura. Wannan zai taimaka wajen gano wuraren hakowa ba bisa ka’ida ba, bibiyar hanyoyin safara, da kuma tara shaidu don gurfanar da masu laifi.

Haka kuma, akwai bukatar karfafa doka. Idan babu cikakken goyon bayan doka, kama masu laifi baya kaiwa ga hukunci. Saboda haka, ya zama dole a sake duba Minerals and Mining Act don bayyana rawar NSCDC a tsaron ma’adinai tare da ba jami’anta ikon gurfanar da masu laifi a kotu. Wannan zai sa aikin tabbatar da doka ya zama mai inganci da gaskiya.

Hadin kan al’umma ma yana da matukar muhimmanci. Yawancin mazauna yankunan hakowa suna karbar masu hakowa ba bisa ka’ida ba saboda talauci, sakaci, ko rashin sani. NSCDC na da karfi a tsakanin al’umma, wanda zai iya amfani da shi wajen wayar da kai da kuma jawo hadin kai. Idan al’umma suka zama abokan aiki maimakon masu kallo, hakan zai zama sauyi mai kyau.

Haka kuma, kulawa ta musamman ga tsaron ma’adinai za ta inganta hadin kai tsakanin hukumomi. NSCDC, ‘yan sanda, hukumar kwastam, da hukumar muhalli dole su yi aiki a karkashin tsarin aiki daya. Rashin daidaito da takaddama tsakanin hukumomi kan karfafa masu laifi ne kawai.

Daga bangaren tattalin arziki, kare ma’adinai na taimakawa wajen cimma burin ci gaban kasa. Idan aka dakile satar ma’adinai da safarar su, bangaren hakar ma’adinai zai iya samar da dubban ayyukan yi, kara fitar da kaya, da habaka GDP. Tsaron ma’adinai ba kawai aikin ‘yan sanda ba ne dabarar tsare tattalin arziki ce.

NSCDC karkashin jagorancin Farfesa Audi na nuna jajircewa wajen sabunta tsarin aiki da inganta ladabi. Fadada wannan kwarewa zuwa fannin tsaron ma’adinai ta hanyar horo na musamman, kayan aiki, da tattara bayanai zai kara martabar hukumar a matsayin garkuwar Najeriya wajen kare muhimman kadarorin kasa.

Tsaron ma’adinai kuma yana da nasaba da kare muhalli. Hako kasa ba bisa ka’ida ba da sarrafawa ta barauniya na jawo lalacewar kasa, rushewar gandun daji, gurbatar ruwa, da rushewar kasa. Ta hanyar tabbatar da bin doka, NSCDC na taimakawa wajen kare muhalli da tabbatar da dorewar abinci.

Nada gogaggun jami’ai kamar Kwamanda Onoja John Attah don jagorantar Special Mining Marshals na nuna cewa hukumar na shirye don fuskantar wannan kalubale. Abin da ya rage shi ne fadada wannan shiri a duk fadin kasar tare da hada shi cikin tsare-tsaren raya ma’adinai na kasa.

Tare da karuwar bukatar kasa-da-kasa na muhimman ma’adinai kamar lithium, cobalt, da tin – wadanda Najeriya ke da su sosai – kasar ba za ta iya kallon albarkatunta suna lalacewa ta hannun barayi ba. Saboda haka, tsaron ma’adinai ya zama babban fifiko na kasa wanda ke bukatar tsarin dindindin, jami’ai masu horo, da goyon bayan siyasa.

A karshe, baiwa tsaron ma’adinai kulawa ta musamman a karkashin NSCDC zai samar da fa’idoji masu yawa – kare tattalin arziki, gyaran muhalli, tabbatar da zaman lafiya, da karfafa al’umma. Wannan zuba jari ne a tsaro wanda zai dawo da ci gaba.